Spis treści:
- Czym jest tachyfilaksja?
- Czym różni się tachyfilaksja od tolerancji?
- Na czym polega tachyfilaksja?
- Jakich leków zwykle dotyczy tachyfilaksja?
Czym jest tachyfilaksja?
Tachyfilaksja to zjawisko, które można określić mianem "uodpornienia się" organizmu na działanie leku. Choć dawka pozostaje ta sama, efekt terapeutyczny nagle słabnie, a nawet może całkowicie zaniknąć. W praktyce oznacza to, że lek, który początkowo działał skutecznie, przestaje przynosić oczekiwane rezultaty.
Zjawisko to ma duże znaczenie kliniczne, ponieważ może prowadzić do utraty skuteczności terapii, konieczności zwiększania dawek lub zmiany preparatu. Tachyfilaksję obserwuje się m.in. w przypadku leków sympatykomimetycznych, przeciwhistaminowych, glikokortykosteroidów, nitratów czy niektórych środków przeciwbólowych. Najczęściej pojawia się wtedy, gdy lek działa za pośrednictwem receptorów i jest stosowany zbyt często, bez odpowiednich przerw między dawkami.
Czym różni się tachyfilaksja od tolerancji?
Tachyfilaksja i tolerancja często bywają mylone, zdarza bywają nie do końca precyzyjnie opisane nawet w specjalistycznych podręcznikach. Co prawda oba zjawiska polegają na osłabieniu reakcji organizmu na lek przy jego powtarzanym stosowaniu, jednak różnią się czasem pojawiania się i mechanizmem działania. Tachyfilaksja rozwija się bardzo szybko - czasem już po kilku dawkach lub w ciągu kilku godzin i wynika z krótkotrwałego "wyczerpania" mechanizmów komórkowych. W tym przypadku zwiększenie dawki leku zwykle nie przywraca efektu terapeutycznego.
Tolerancja natomiast narasta stopniowo, przy dłuższym stosowaniu leku. Organizm adaptuje się poprzez zmiany w liczbie lub wrażliwości receptorów, modyfikację szlaków sygnałowych czy przyspieszenie metabolizmu substancji czynnej. Tutaj zwiększenie dawki może tymczasowo przywrócić pożądany efekt.
Rozróżnienie tych pojęć pomaga zrozumieć, dlaczego lek przestał działać, i dobrać odpowiednią strategię: krótkie przerwy w terapii przy tachyfilaksji lub modyfikację dawki w przypadku tolerancji.
Na czym polega tachyfilaksja?
Mechanizmy odpowiedzialne za wystąpienie tachyfilaksji są różnorodne. Wśród jej przyczyn wymienia się m.in.:
- regulacja receptorów - liczba lub wrażliwość receptorów w komórkach spada. To tłumaczy, dlaczego np. efedryna, stosowana przy przeziębieniu lub w niektórych lekach na odchudzanie, oraz ksylometazolina, używana w kroplach na zatkany nos, tracą skuteczność po kilku użyciach;
- wyczerpanie neuroprzekaźników - w przypadku efedryny czy niektórych leków przeciwdepresyjnych spada ilość substancji chemicznych, takich jak noradrenalina czy serotonina, które odpowiadają za przekazywanie sygnałów w nerwach. Bez nich efekt terapeutyczny słabnie;
- zaburzenia szlaków sygnałowych - lek normalnie aktywuje w komórkach tzw. wtórne przekaźniki, np. cAMP (cykliczny adenozynomonofosforan), który działa jak "przekaźnik informacji" w komórce i uruchamia odpowiedź organizmu na lek. W tachyfilaksji ilość cAMP spada i komórki przestają reagować.
Jakich leków zwykle dotyczy tachyfilaksja?
Tachyfilaksja może dotyczyć wielu leków, zwłaszcza tych, których działanie jest szybkie i silnie zależne od reakcji komórek organizmu. W praktyce klinicznej obserwuje się ją m.in. po:
- pośrednich sympatykomimetykach, takich jak efedryna czy metaraminol, stosowanych np. w leczeniu niedociśnienia lub objawów przeziębienia. Działają one przez uwalnianie noradrenaliny w zakończeniach nerwowych, ale zapasy tej substancji szybko się wyczerpują. Dlatego efekt leku słabnie już po kilku dawkach i zwiększenie dawki nie przywraca pierwotnej skuteczności;
- agonistach receptorów beta2, jak salbutamol, używanych w leczeniu astmy i obturacyjnych chorób płuc. Tutaj tachyfilaksja objawia się szybkim osłabieniem efektu rozszerzającego oskrzela, czasem już po pierwszym zastosowaniu. Mechanizm polega na tym, że receptor przestaje reagować prawidłowo, co ogranicza działanie kolejnych dawek;
- azotanach, np. nitroglicerynie, stosowanej przy chorobie wieńcowej lub w stanach zagrożenia zawałem serca. Tachyfilaksja może pojawić się w ciągu kilku godzin, a mechanizm jest złożony - częściowo to tzw. "pseudotolerancja" wynikająca ze zmian w naczyniach, częściowo adaptacja organizmu, który aktywuje własne mechanizmy przeciwdziałające rozszerzeniu naczyń;
- wazodylatorach niebędących nitratami, np. prazosynie, stosowanych w nadciśnieniu. Tutaj tachyfilaksja nie wynika ze zmian w receptorach, lecz z reakcji obronnej układu nerwowego, który kompensuje efekt rozszerzenia naczyń;
- psychostymulantach jak np. metylofenidat stosowany u dzieci z ADHD. Efekt terapeutyczny może słabnąć już w kilka godzin po podaniu, ponieważ szybko wyczerpują się zapasy neuroprzekaźników odpowiedzialnych za działanie leku.
Źródła:
- https://www.cambridge.org/core/books/abs/physics-pharmacology-and-physiology-for-anaesthetists/tachyphylaxis-and-tolerance/4F886C44FEDA5F8274AD598EDAD55565
- Farmakologia. Rang i Dale. Humprey P. Rang, Maureen M. Dale, James M. Ritter i in. Edra Urban & Partner. Wydanie 2. 2014.
