Heparyna. Skuteczna w działaniach przeciwzakrzepowych
Heparyna jest lekiem stosowanym w medycynie od prawie 100 lat. Przez ten czas powstało wiele nowszych środków przeciwzakrzepowych, jednak mimo to heparyna pozostaje nieoceniona w zapobieganiu zakrzepicy i leczeniu m.in zatorowości płucnej czy zawału serca. W jaki sposób działa heparyna? Jakie są wskazania i przeciwwskazania do jej stosowania?
Niewiele z nas zdaje sobie sprawę, jak istotną rolę pełni nasz układ krzepnięcia - gdyby nie jego ciągłe działanie, każde najmniejsze zadrapanie kończyłoby się zagrażającym życiu krwotokiem. W procesie krzepnięcia krwi bierze udział 12 różnych czynników, które wzajemnie się aktywują, tworząc kaskadę krzepnięcia. Końcowym jej efektem jest powstanie fibryny, która powstaje z przemiany fibrynogenu pod wpływem trombiny. Fibryna dalej łączy się z płytkami krwi i w ten sposób tworzy się właściwy skrzep. We krwi krążą również cząsteczki broniące przed nadmierną aktywnością układu krzepnięcia, z których najważniejszym jest antytrombina.
Niektóre choroby lub leki mogą zwiększać ryzyko powstawania zakrzepów. Heparyna jest lekiem, który obniża krzepliwość krwi i zmniejsza ryzyko rozwoju zakrzepicy. Obecnie stosowane są dwa rodzaje heparyny - niefrakcjonowana i drobnocząsteczkowa. Często nazwy te są niewłaściwie stosowane naprzemiennie, a są to dwie różne substancje o różnym mechanizmie działania. Heparyna niefrakcjonowana aktywuje antytrombinę i blokuje kaskadę krzepnięcia na wielu poziomach - łączy się między innymi z aktywnymi czynnikami IX, X, XI i XII. Z kolei heparyny drobnocząsteczkowe (na przykład enoksaparyna) silnie hamują czynnik X, jednak mają słabsze od heparyny niefrakcjonowanej działanie hamujące trombinę. Mimo tych różnic dają one ten sam efekt - skutecznie obniżają krzepliwość krwi.
Zakrzepica żył głębokich charakteryzuje się skrzeplinami obecnymi w naczyniach żylnych. W Polsce co roku tą diagnozę słyszy około 50 tys. Polaków, a w aż 30 tys. w wyniku zakrzepicy dochodzi do zatorowości płucnej.
Zakrzepica uniemożliwia powrót krwi żylnej, uszkadza zastawki żylne i stanowi potencjalne zagrożenie śmierci w wyniku zatorowości płucnej. W przypadku zakrzepicy dochodzi do zmniejszenia prędkości przepływu krwi, co sprzyja zagęszczaniu komórek krwi i aktywowania czynników krzepnięcia.
Utworzona skrzeplina w naczyniu krwionośnym zwiększa się, blokując dalszy przepływ krwi. Jako, że jest materiałem kruchym - łatwo może się oderwać i stanowić materiał zatorowy. Jeśli zamknięte zostaje duże naczynie kończyny dolnej, pojawiają się takie objawy jak:
- ból
- obrzęk
- zasinienie
- ucieplenie
Heparyna jest bardzo szeroko wykorzystywana zarówno w profilaktyce, jak i leczeniu choroby zakrzepowo-zatorowej. Taka profilaktyka jest niezwykle potrzebna u pacjentów długotrwale unieruchomionych, na przykład po operacjach czy też osób ciężko chorych, przez długi czas pozostających w łóżku. Heparynę włącza się profilaktycznie również w stanach po urazach kostno-stawowych, kiedy w wyniku złamania lub innego urazu, pacjentowi zakładany jest gips. Profilaktykę zakrzepów stosuje się również u osób z zaawansowaną chorobą nowotworową, ciężkim przebiegiem COVID-19 i w razie potrzeby również u kobiet w ciąży. Zwykle w profilaktyce stosuje się heparyny drobnocząsteczkowe, które można podawać za pomocą zastrzyków podskórnych. Heparyna niefrakcjonowana ze względu na podanie dożylne i szybki początek działania jest stosowana głównie w leczeniu w szpitalu już rozwiniętej zakrzepicy żył głębokich, a także w terapii zawału serca i zatorowości płucnej.
Heparyna jest lekiem, który silnie zmniejsza krzepliwość krwi - a taka sytuacja sprzyja różnorodnym krwawieniom. Z tego względu heparyna nie wolno jej stosować u pacjentów z aktywnym krwawieniem z przewodu pokarmowego (na przykład z wrzodu żołądka lub dwunastnicy) czy z chorobami zmniejszającymi krzepliwość krwi (małopłytkowością, niedoborami czynników krzepnięcia czy chorobami naczyń krwionośnych). Jest również przeciwwskazana u osób, które w ciągu ostatnich dwóch miesięcy przebyły udar krwotoczny oraz u osób, u których wcześniej wystąpiła małopłytkowość indukowana heparyną. Stosując ją u pacjentów z niewydolnością wątroby lub nerek trzeba regularnie kontrolować czynność tych narządów.
Nikogo nie powinien zaskakiwać fakt, że najczęstszymi działaniami niepożądanym heparyny są krwawienia pod postacią m.in. wybroczyn na skórze lub rzadziej groźniejszych krwotoków wewnętrznych. W szczególności powinny na nie uważać osoby starsze, z wrzodami żołądka i dwunastnicy oraz ze skłonnościami do krwawień. Inne działania niepożądane są rzadkie - podczas terapii mogą wystąpić reakcje alergiczne (od łagodnych wysypek skórnych do nawet ciężkich wstrząsów anafilaktycznych), świąd skóry czy wypadanie włosów. Innym rzadkim efektem ubocznym stosowania heparyny jest małopłytkowość indukowana heparyną, objawiająca się obniżeniem liczby płytek we krwi. Pojawia się ona tylko przy leczeniu heparyną niefrakcjonowaną i jeżeli wystąpi, terapię trzeba jak najszybciej przerwać. Zwykle ma łagodny przebieg i mija szybko, już po 2-3 dniach.
Dawki heparyny dostosowuje się indywidualnie w zależności od diagnozy i potrzeb pacjenta. Heparynę niefrakcjonowaną najczęściej podaje się dożylnie w szpitalu, natomiast jej drobnocząsteczkową odmianę zwykle stosuje się podskórnie w postaci zastrzyków w brzuch, które pacjenci mogą robić samodzielnie w domu. W zapobieganiu choroby zakrzepowo-zatorowej zwykle stosuje się heparyny drobnocząsteczkowe w dawce profilaktycznej (40 mg podskórnie raz dziennie). W leczeniu dawki są wyższe i wynoszą 1,5 mg na kilogram masy ciała raz na dobę. Zawsze jednak stosuj lek zgodnie z zaleceniami lekarza.
CZYTAJ TAKŻE:
