Nadwaga i otyłość występują na niespotykanie dużą skalę. Niedługo z otyłością będzie się mierzył co trzeci Polak

Często ze względów praktycznych nie stosuje się rozróżnienia pojęć nadwagi i otyłości, używa się ich zamiennie, gdy masa ciała jest większa od prawidłowej. Tymczasem, chociaż oba pojęcia dotyczą przekroczenia pewnych norm, nie są synonimami.

W przypadku dorosłych Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) definiuje nadwagę jako BMI większe lub równe 25, a otyłość jako BMI większe lub równe 30[1]. BMI, z ang. Body Mass Index - wskaźnik masy ciała, to wskaźnik, który oblicza się, dzieląc masę ciała podaną w kilogramach przez podniesiony do kwadratu wzrost w metrach. Choć BMI uchodzi za użyteczny parametr diagnostyczny, eksperci zauważają, że nie jest on jedyny i wystarczający do zdiagnozowania nadwagi i otyłości.

WHO precyzuje, że nadwaga to stan nadmiernego gromadzenia się tkanki tłuszczowej w organizmie, a otyłość to przewlekła, złożona choroba charakteryzująca się nadmiernym gromadzeniem się tkanki tłuszczowej, która może mieć negatywny wpływ na zdrowie[2]. Nadwaga, podobnie jak otyłość, także może stanowić czynnik ryzyka wielu chorób, jednak sama nie jest chorobą - jest za to często "wstępem" do otyłości, bo zwiększa jej ryzyko. Polskie Towarzystwo Leczenia Otyłości (PTLO), za WHO, podkreśla, że otyłość: sama nie ustępuje, ma tendencje do nawrotów i, gdy nie jest leczona, postępuje i wiąże się z wieloma niebezpiecznymi powikłaniami[3]. W Międzynarodowej Statystycznej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD-10 jest oznaczona kodem E66. 

Rozróżnienie nadwaga - otyłość opiera się na pomiarze BMI: nadwaga BMI 25-29,9 kg/m2, a otyłość BMI powyżej 30 kg/m2. BMI nie określa składu ciała ani rozłożenia tkanki tłuszczowej. Niektóre osoby mogą przy BMI wskazującym na nadwagę mieć zwiększoną ilość tkanki tłuszczowej przekraczającą u kobiet 30% i ponad 25% u mężczyzn, co wskazuje na otyłość, najczęściej otyłość brzuszną. Pośrednio można diagnozować otyłość brzuszną na podstawie pomiaru obwodu pasa - wyniki tego pomiaru wykazujące wartość przekraczającą u kobiet 88 cm, a u mężczyzn 102 upoważniają do rozpoznania otyłości. Jednak w każdej sytuacji, kiedy obwód przekracza u kobiet wartość 80 cm, a u mężczyzn 94 cm warto ocenić skład ciała i wprowadzić zmiany w stylu życia, które mogą zapobiec dalszemu postępowi odkładania tkanki tłuszczowej.

Nadwaga i otyłość stanowią globalne wyzwanie zdrowotne - liczba osób zmagających się z nadwagą i otyłością rośnie w zastraszającym tempie zarówno w krajach rozwiniętych, jak i rozwijających się. Na całym świecie występowanie otyłości wśród dorosłych wzrosło ponad dwukrotnie od 1990 roku, a wśród dzieci i nastolatków (w wieku od pięciu do 19 lat) czterokrotnie[4]. Z danych WHO wynika, że w 2022 roku 2,5 mld dorosłych miało nadwagę, a pośród nich 890 mln chorowało na otyłość.

Co się tyczy dzieci - WHO szacuje, że w 2022 roku 37 mln dzieci poniżej 5. roku życia miało nadwagę, a wśród dzieci i nastolatków w wieku 5-19 lat nawet ponad 390 mln. Podczas gdy w 1990 roku zaledwie 2 proc. dzieci i nastolatków w wieku 5-19 lat było otyłych (31 mln), w 2022 roku już 8 proc. dzieci i nastolatków żyło z otyłością (160 mln)[5].

Przez otyłość nie tylko chorujemy, ale też umieramy. Rocznie z powodu nadwagi lub otyłości umiera na świecie co najmniej 2,8 mln ludzi[6].

Według "World Obesity Atlas 2024" opracowanego przez World Obesity Federation - Światową Federację Otyłości skupiającą instytucje i organizacje działające na rzecz osób z otyłością - prognozuje się, że do 2035 roku ponad 1,5 mld osób będzie chorować na otyłość[7]. Przewiduje się, że jeśli obecne trendy się utrzymają, w 2035 roku 51% światowej populacji, czyli ponad 4 mld ludzi, będzie żyło z nadwagą lub otyłością. Za dekadę otyłość będzie dotyczyła jednej na cztery osoby (to prawie 2 mld ludzi). Eksperci szacują też, że do 2035 roku występowanie otyłości dziecięcej może wzrosnąć ponad dwukrotnie w porównaniu do poziomów z 2020 roku[8].

Nadwaga i otyłość dotyczą ogromnej liczby Polek i Polaków. Polska jest wręcz w czołówce państw z najszybciej rosnącą liczbą przypadków nadwagi i otyłości. Wzrost częstości ich występowania we wszystkich grupach wiekowych obserwuje się w naszym kraju od połowy lat 90. Najszybszy odnotowano wśród dzieci i młodzieży[9].

W Polsce otyłość dotyczy 9 mln dorosłych, prawie 12 mln Polaków ma nadwagę[10]. Oznacza to, że ponad 23 mln Polaków (ponad 60 proc. populacji) ma nadmierną masę ciała[11]. Jak zauważają eksperci PTLO:

• "u mężczyzn częstość występowania nadwagi wyraźnie zwiększa się do 54. roku życia, przy niezmiennym odsetku otyłości (nadwagę i otyłość rozpoznaje się odpowiednio u 12 proc. i 22 proc. mężczyzn między 18. a 24. rokiem życia oraz u 59 proc. i 22 proc. mężczyzn między 45. a 54. rokiem życia,
• natomiast u kobiet w tym przedziale wiekowym zwiększa się częstość występowania zarówno nadwagi, jak i otyłości"[12].

Prognozuje się, że w 2035 roku liczba chorujących na otyłość wzrośnie do 12 mln (33 proc.), czyli z otyłością będzie mierzył się co trzeci Polak[13].

Z roku na rok pogłębiać się będzie nadwaga i otyłość wśród dzieci. Dane z raportu NCD Risk Factor Collaboration, międzynarodowej organizacji badającej trendy w zakresie czynników ryzyka chorób niezakaźnych, które dotyczyły dzieci i młodzieży we wszystkich grupach wiekowych, wykazały, że w 2016 roku w Polsce nadwagę miało 31 proc. chłopców i 20 proc. dziewcząt, a otyłość 13 proc. chłopców i 5 proc. dziewcząt[14]. Do 2035 roku aż 30 proc. chłopców i 15 proc. dziewczynek może zmagać się z otyłością[15].

W 2019 roku w Polsce choroba otyłościowa była czwartą co do częstości przyczyną zgonów. Z jej powodu zmarło przedwcześnie 57,5 tys. osób[16]. Wskazuje się, że nadwaga i otyłość skracają długość życia przeciętnego Polaka o blisko cztery lata[17].

Dlaczego tak wiele osób jest chorych na otyłość? Skąd bierze się otyłość? Eksperci odpowiadają: otyłość to złożona choroba przewlekła, nigdy nie wynika tylko z jednej przyczyny, na jej rozwój wpływa wiele różnych czynników. Z reguły dzieli się je na czynniki: genetyczne, hormonalne, psychologiczne i społeczno-kulturowe.

Ze względu na złożoną etiologię, otyłość nie jest wyborem ani tym bardziej winą chorego. To choroba postępująca i bez tendencji do ustępowania, która skraca życie[18]. Redukcja masy ciała u chorych na otyłość związana jedynie ze zmianą nawyków jest zwykle procesem krótkotrwałym i nie przekracza 3-5% wyjściowej masy ciała. I choć taka zmiana przekłada się na poprawę stanu zdrowia, u większości pacjentów nie wystarcza do normalizacji masy ciała i minimalizacji następstw otyłości. Utrzymanie zmniejszonej masy ciała i/lub jej dalszą redukcję utrudniają mechanizmy kompensacyjne przeciwdziałające utracie masy ciała, które m.in. nasilają uczucie głodu[19].

Otyłość może powodować ponad 200 różnych powikłań, takich jak np. cukrzyca typu 2, dyslipidemia, nadciśnienie tętnicze, choroby układu sercowo-naczyniowego (w tym miażdżyca, udar czy niewydolność serca), powikłania oddechowe (m.in. obturacyjny bezdech senny), niealkoholowa stłuszczeniowa choroba wątroby czy choroby układu ruchu[20]. Choroby układu sercowo-naczyniowego należą do najczęstszych[21] powikłań otyłości. Zalicza się do nich m.in. nadciśnienie tętnicze, miażdżycę, chorobę niedokrwienną serca, zaburzenia lipidowe, zespół metaboliczny.

Otyłość zawiązania jest również z wyższym ryzykiem zachorowania na kilkanaście typów nowotworów złośliwych, w tym na raka przełyku, raka piersi, raka prostaty, raka wątroby czy raka nerki[22]. Co więcej, nadmierna masa ciała może przyczyniać się do rozwoju szeregu zaburzeń neuropsychologicznych, w tym depresji, zaburzeń lękowych, zaburzeń snu czy odżywiania[23].

Choroba otyłościowa wywiera również znaczący wpływ ekonomiczny na system opieki zdrowotnej, a także prowadzi do wzrostu kosztów pracodawców (absencja w pracy i niższa wydajność pracowników). Roczne koszty leczenia otyłości wynoszą ok. 15 mld złotych[24].

Rada "Jedz mniej, ruszaj się więcej" nie zadziała. Otyłość to choroba, która wymaga kontaktu ze specjalistą i kompleksowego leczenia, ponieważ zagraża życiu - podkreślają eksperci. Otyłość to choroba przewlekła o złożonej przyczynowości i tak jak każdą inną chorobę, można ją diagnozować i leczyć. Dziś możliwa staje się indywidualizacja leczenia, tj. dopasowanie terapii do stanu zdrowia i oczekiwań konkretnego pacjenta. Kompleksowe leczenie otyłości opiera się na czterech filarach: zmianie nawyków żywieniowych, włączeniu wysiłku fizycznego, terapii behawioralnej, a w razie decyzji lekarza farmakoterapii i/lub operacji bariatrycznej. Leczenie otyłości na każdym etapie powinien nadzorować lekarz. Zgodnie z International Obesity Collaborative Consensus Statement[25] leczenie otyłości ma dziś na celu poprawę stanu zdrowia, samopoczucia i przedłużenie życia chorego. To wykracza poza redukcję masy ciała, która jest tylko jednym z rezultatów leczenia otyłości. Odejście od tzw. BMI-centryczności koncentruje się na zatrzymaniu ryzyka rozwoju powikłań i tym samym przywróceniu zdrowia.

Przypomina o tym ogólnopolska kampania "Porozmawiajmy szczerze o otyłości". Jej celem jest budowanie społecznej świadomości na temat otyłości jako choroby przewlekłej, którą można i należy leczyć. Ważnym celem jest także promocja otwartej i pełnej zrozumienia dyskusji na jej temat, która stanowi element mierzenia się ze społeczną stygmatyzacją chorych. Szczegóły na stronie internetowej.

[1] https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/obesity-and-overweight.

[2] Tamże.

[3] https://ptlo.org.pl/dla_pacjenta/24-co_to_jest_otylosc.

[4] https://www.who.int/news/item/01-03-2024-one-in-eight-people-are-now-living-with-obesity.

[5] https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/obesity-and-overweight.

[6] https://www.who.int/news-room/facts-in-pictures/detail/6-facts-on-obesity.

[7] World Obesity Atlas 2024 | World Obesity Federation

[8] https://www.worldobesity.org/news/economic-impact-of-overweight-and-obesity-to-surpass-4-trillion-by-2035.

[9] Obesity In Poland - Public Health Activities, Michał Brzeziński, Paulina Metelska, Bogumiła Sutkowska, Eurohealth — Vol.25, No.1, 2019.

[10] Oszacowanie na podstawie danych Głównego Urzędu Statystycznego: Odsetek osób w wieku powyżej 15 lat według indeksu masy ciała (BMI) [opublikowano 29.06.2020] oraz Rocznik Demograficzny 2024 [opublikowano 26.11.2024].

[11] GUS/Ludność. Stan i struktura oraz ruch naturalny w przekroju terytorialnym w 2024, stan na 30 czerwca 2024.

[12] Zalecenia kliniczne dotyczące postępowania u chorych na otyłość 2024. Stanowisko PTLO, s.10-11.

[13] Tamże.

[14] Tamże.

[15] https://www.gov.pl/web/psse-sochaczew/otylosc-wsrod-dzieci--alarmujace-prognozy-i-rola-codziennych-wyborow-zywieniowych.

[16] Raport Obesity. Our World in Data.

[17] https://www.nik.gov.pl/en/news/obesity-prevention-and-treatment-overwhelmed-the-system.html.

[18] N Engl J Med. 2010 December 2; 363(23): 2211-2219. doi:10.1056/NEJMoa1000367

[19] Zalecenia kliniczne dotyczace postępowania u chorych na otyłość. Stanowisko Polskiego Towarzystwa Leczenia Otyłości (s. 48 i 49)

[20] https://www.mp.pl/pacjent/dieta/odchudzanie/wprowadzenie/290855,otylosc-przyczyny-i-konsekwencje.

[21] Zalecenia kliniczne dotyczące postępowania u chorych na otyłość 2024. Stanowisko PTLO, s.21

[22] https://www.zwrotnikraka.pl/otylosc-nadmierna-masa-ciala-czynniki-ryzyka-rozwoju-choroby-nowotworowej/.

[23] Otyłość i jej powikłania: praktyczne zalecenia diagnostyczne i terapeutyczne, Lucyna Ostrowska, Paweł Bogdański, Artur Mamcarz, Warszawa 2021.

[24] Raport Fundacji Republikańskiej "Otyłość epidemią XXI wieku" (2021)

[25] https://easo.org/new-global-obesity-consensus-statements/

PL25PA00011