Nie wystarczy redukcja masy ciała, aby być zdrowym

Należy podkreślić, że otyłość nie jest defektem kosmetycznym tylko chorobą przewlekłą, ze skłonnością do nawrotów, a nieleczona ma charakter postępujący.

Przyczyna otyłości, w ujęciu patofizjologicznym, to zaburzenie równowagi energetycznej organizmu. Występuje ona przy dodatnim bilansie energetycznym, czyli sytuacji, w której ilość kilokalorii pobieranych z pożywienia jest wyższa niż ilość energii wydatkowanej (wykorzystywanej) przez organizm.^[1]

Wiele osób z nadmierną masą ciała  początkowo postrzega ją jedynie jako problem estetyczny, nie zdając sobie sprawy, że może prowadzić do rozwoju przewlekłej choroby, jaką jest otyłość. Takie podejście może zniechęcać do podjęcia zmian w stylu życia i nie motywować do konsultacji z lekarzem. Warto jednak zwrócić uwagę na fakt, że otyłość nie ustępuje samoistnie i wymaga podjęcia działań. Kiedy w takim razie należy szukać pomocy lekarza?

Otyłość można wstępnie rozpoznać samodzielnie, posługując się podstawową metodą diagnostyczną, jaką jest obliczenie wskaźnika masy ciała (BMI), wyrażonego jako iloraz masy ciała (w kilogramach) podzielony przez wzrost (w metrach) podniesiony do kwadratu.^[2]Chociaż BMI może stanowić punkt wyjścia do oceny ryzyka zdrowotnego, należy pamiętać, że nie daje pełnego obrazu stanu zdrowia. Interpretacja wyniku jest inna w przypadku osób starszych, kobiet w ciąży czy sportowców. Jeśli wynik odbiega od normy warto skonsultować go z lekarzem.   

Z roku na rok w Polsce przybywa osób chorujących na otyłość. Częstość występowania otyłości szacuje się na 24,4 proc. u mężczyzn i 25,0 proc. u kobiet, a nadwagi odpowiednio 43,2 proc. i 30,5 proc[3].

Otyłość brzuszną (definiowaną jako obwód w talii ≥102 cm u mężczyzn lub ≥88 cm u kobiet) rozpoznano u 32,2 proc. mężczyzn i 45,7 proc kobiet³. 

Dane opublikowane w 2024 roku wskazują, że chorych wciąż przybywa, bowiem już 60 proc. Polaków ma nadmierną masę ciała, a 21 proc. choruje na otyłość. ^[4]

 U dzieci w wieku przedszkolnym w Polsce nadwaga lub otyłość występują u 12,2 proc. chłopców i 10 proc. dziewcząt, w wieku szkolnym nadmierna masa ciała występuje jeszcze częściej - u 18,5 proc. chłopców i 14,3 proc. dziewcząt³.

Wiedząc, że otyłość jest chorobą przewlekłą i nawracającą, kompleksowe leczenie może być zalecane przez lekarzy nie tylko wśród dorosłych, ale także młodszych pacjentów, którzy są narażeni na liczne powikłania choroby w przyszłości.

Nadmierna masa ciała bywa postrzegana jako “efekt zaniedbania" i wciąż w świadomości społeczeństwa panuje przekonanie, że osoby z chorobą otyłościową są za nią bezpośrednio odpowiedzialne. To podejście jest jednak błędne, ponieważ otyłość wiąże się z szeregiem zaburzeń w funkcjonowaniu organizmu, w tym w układzie hormonalnym, który reguluje odczuwanie głodu i sytości. Złożoność choroby otyłościowej sprawia, że pacjent nie jest w stanie sam wyeliminować choroby, dlatego ważna jest interdyscyplinarna opieka ze strony specjalistów.

Otyłość trzeba kompleksowo leczyć i zapobiegać jej nawrotom, gdyż prowadzi do ponad 200 powikłań. Otyłość może przyczyniać się do rozwoju m.in.  cukrzycy typu 2, nadciśnienia tętniczego, dyslipidemii, miażdżycy, zespołu bezdechu sennego, ale też przewlekłej choroby nerek, zaburzenia płodności,  a także - części nowotworów złośliwych³.

Jak wykazują badania ponad 80 proc. pacjentów z chorobą niedokrwienną serca ma nadwagę lub otyłość.^[5]

Z tego powodu tak ważne jest podnoszenie świadomości w społeczeństwie na jej temat. W Polsce od 2020 roku robi to m.in. Novo Nordisk Pharma Sp. z o.o. Firma zainicjowała kampanię edukacyjną “Porozmawiajmy Szczerze o Otyłości", której celem jest zwiększenie świadomości społecznej na temat choroby otyłościowej jako przewlekłej oraz wymagającej kompleksowego leczenia, a także promocja otwartej i empatycznej dyskusji na jej temat.

Kluczową rolę w rozpoczęciu leczenia otyłości odgrywa zarówno sam pacjent, jak i lekarz podstawowej opieki zdrowotnej. To właśnie on stoi na samym początku drogi do leczenia i zapobiegania powikłaniom choroby. Wizyta u lekarza pozwoli na ocenę stanu pacjenta, ustalenie przyczyn nadmiernej masy ciała oraz w razie potrzeby opracowanie indywidualnego planu leczenia, który zwiększy szanse na skuteczne zmniejszenie ryzyka poważnych chorób. Należy pamiętać, że najważniejszym celem leczenia jest nie tyle zmniejszenie masy ciała, ile ochrona przed rozwojem związanych z nadmiarem tkanki tłuszczowej powikłań otyłości, a w razie ich występowania - złagodzenie ich przebiegu, poprawa stopnia wyrównania metabolicznego, a nawet remisja.^[6]

Ścieżka kompleksowego leczenia wymaga uważnej i specjalistycznej opieki nad pacjentem, ponieważ otyłość u każdego może przebiegać inaczej. To sprawia, że leczenie dobierane jest indywidualnie z uwzględnieniem stanu zdrowia, wieku czy kondycji fizycznej pacjenta.

Najważniejszym krokiem do podjęcia leczenia otyłości, jest świadoma zgoda pacjenta oraz chęć podjęcia przez niego działań terapeutycznych. Dużą rolę w tym zakresie odgrywa lekarz, który w razie potrzeby może przedstawić materiały edukacyjne związane z chorobą oraz uświadomić pacjenta o poważnych konsekwencjach, jakie niesie ona ze sobą.

 Kompleksowe leczenie otyłości to proces, który wykracza poza samą dietę i aktywność fizyczną. Choć są one niezbędne dla redukcji masy ciała, konieczna jest również zmiana nawyków,stylu życia oraz podejścia do odżywiania i zdrowia w ujęciu ogólnym. Ważna jest także świadomość, że efekty nie pojawią się w przeciągu kilku dni czy tygodni oraz, że otyłość to choroba przewlekła. Wymaga zatem długoterminowego kompleksowego leczenia, którego celem jest zapobieganie ponownemu przyrostowi masy ciała i zmniejszenie ryzyka rozwoju powikłań.

Efektywne leczenie powikłanej nadwagi i otyłości opiera się o cztery filary, którymi są:

• zmiana nawyków żywieniowych,
• aktywność fizyczna,
• terapia behawioralna i wsparcie pacjentów,
• farmakoterapia (jeśli tak zaleci lekarz), a w uzasadnionych przypadkach chirurgia bariatryczna.

Leczenie żywieniowe stanowi podstawę leczenia choroby otyłościowej, jednak nie istnieje jeden model żywienia, jedna skuteczna dieta dla wszystkich pacjentów. Najważniejsze w tym aspekcie terapii jest to, by ograniczyć kaloryczność diety z zachowaniem zasady deficytu kalorycznego (dla każdego pacjenta będzie on inny). Zdecydowanie nie są wskazane są diety, które wprowadzają znaczne deficyty kaloryczne lub są niezrównoważone pod względem zawartości składników odżywczych.^[7]

Co ważne, by zredukować masę ciała, ujemny bilans energetyczny musi być długotrwały, a im większe wydatkowanie energetyczne w postaci aktywności fizycznej, tym lepsze rezultaty. Kluczowe w leczeniu otyłości jest utrzymanie w długiej perspektywie prawidłowego stylu odżywiania i utrzymywanie deficytu kalorycznego, co pozwoli na uzyskanie lepszych wyników leczenia.

To, jakie jest zapotrzebowanie kaloryczne dla pacjenta, zależy od wielu elementów i jest dokładnie wyliczane na podstawie wzrostu, masy ciała, wieku pacjenta, jego aktywności fizycznej oraz stopnia choroby otyłościowej. Przygotowanie modelu żywienia, z uwzględnieniem trybu życia chorego oraz jego preferencji, powinno być skonsultowane z wykwalifikowanym dietetykiem. Rekomendowane diety w leczeniu otyłości, to zdrowe diety, oparte o naturalne nieprzetworzone produkty. Dowody na korzystny dla zdrowia wpływ mają np.³:

• dieta DASH
• dieta śródziemnomorska,
• diety roślinne lub przeważająco roślinne.

Aktywność fizyczna jest nieodłącznym elementem procesu leczenia otyłości. Ruch zwiększa wydatkowanie energii, poprawia bilans kaloryczny, może korzystnie wpływać na pracę układu sercowo-naczyniowego i chronić przed cukrzycą, czyli groźnymi powikłaniami otyłości. Podczas farmakoterapii ruch chroni organizm przed utratą tkanki mięśniowej.Ważne jest, by zalecana aktywność fizyczna osobie z otyłością, była dopasowana do jej możliwości fizycznych³.

Pacjenci, którzy wcześniej nie byli w ogóle aktywni fizycznie, powinni zwiększać dawkę ruchu stopniowo. To ważne, by uniknąć przeciążeń lub kontuzji, np. w obrębie stawów.

Aktywność fizyczna jest ważnym elementem profilaktyki chorób serca i cukrzycy. Jak wynika z badań Europejskiego Towarzystwa Kardiologicznego (ESC) ćwiczenia aerobowe wykonywane przez minimum 150 minut w ciągu tygodnia, o umiarkowanej intensywności, lub 75 minut ćwiczeń o dużej intensywności, mogą przyczynić się do zmniejszenia ryzyka zgonu w przebiegu nadciśnienia tętniczego. ^[8]

Zgodnie ze stanowiskiem Polskiego Towarzystwa Diabetologicznego prawidłowe żywienie oraz aktywność fizyczna mają istotne znaczenie w poprawie ogólnego stanu zdrowia oraz prewencji i leczeniu przewlekłych powikłań cukrzycy, a także odgrywają znaczącą rolę w profilaktyce rozwoju choroby u osób ze stanem przedcukrzycowym. ^[9]

Regularna aktywność fizyczna nie tylko prowadzi do redukcji masy ciała u chorych na otyłość, ale chroni ich także przed rozwojem niektórych chorób współistniejących.

Aspekt psychologiczny odgrywa ogromną rolę w procesie zarówno diagnozowania, jak i leczenia otyłości. Chorzy, którzy mimo wdrożenia odpowiednich nawyków żywieniowych i regularnej aktywności fizycznej nie osiągają zamierzonych efektów terapeutycznych, powinni otrzymać wsparcie psychologiczne. Istotne jest zweryfikowanie, czy pacjent nie ma zaburzonego postrzegania własnego ciała, nie przejawia nieadaptacyjnych wzorców myślenia na temat jedzenia, czyli nie stawia sobie nieosiągalnych celów lub nie miewa epizodów niekontrolowanego przejadania się.

Problemem może być także traktowanie jedzenia jako sposobu na rozładowanie emocji: zajadanie stresu, smutku, czy posiłek traktowany jako nagroda.

W procesie leczenia otyłości ważne jest zarówno profesjonalne wsparcie psychologa, ale także wsparcie w rodzinie i wśród najbliższych, którzy motywują chorego do rozpoczęcia i kontynuowania leczenia.

Decyzja o zastosowaniu farmakologicznego leczenia otyłości jest podejmowana przez lekarza, gdy pacjent spełnia określone kryteria. Wybór odpowiedniej terpii zależy od stanu zdrowia pacjenta i ewentualnych przeciwwskazań zdrowotnych. Ważne jest, żeby leczenie farmakologiczne odbywało się równolegle z zachowaniem zdrowego stylu życia , co obejmuje  utrzymanie ujemnego bilansu energetycznego w diecie oraz regularną aktywność fizyczną.

W przypadku pacjentów z zaawansowaną chorobą otyłościową i z chorobami współistniejącymi, w uzasadnionych sytuacjach, leczenie farmakologiczne może byc uzupełnione zabiegiem chirurgicznym. Operacja bariatryczna zawsze musi odbywać się przy pełnym wsparciu behawioralnym chorego i obejmować edukację żywieniową pacjenta oraz wdrożenie zasad zdrowego stylu życia po zabiegu.

Operację bariatryczną rozważa się przede wszystkim u pacjentów z tzw. otyłością olbrzymią. Kwalifikacja do zabiegu opiera się na odpowiednich kryteriach klinicznych, przeciwwskazaniach i preferencjach pacjenta, a sam proces przygotowania i edukacja może trwać nawet do 12 miesięcy.

Leczenie otyłości nie kończy się na przeprowadzeniu operacji. Pacjent po zabiegu bariatrycznym musi ściśle przestrzegać zaleceń związanych z żywieniem, a także kontynuować zdrowy tryb życia, aby uniknąć nawrotu choroby.

Biorąc pod uwagę fakt, że otyłość to choroba, której powikłania dotyczą całego organizmu, w tym układu oddechowego, sercowo-naczyniowego, ruchu czy pokarmowego, leczenie pacjentów nie ma na celu tylko redukcji masy ciała. Wdrożenie kompleksowego leczenia to zapobieganie ponad 200 powikłaniom, które są zagrożeniem dla pacjenta.

Nierzadko pacjenci czują wstyd, zmagają się z problemami psychicznymi, rezygnują z życia towarzyskiego. W podjęciu leczenia i uznaniu choroby nie pomaga także stygmatyzacja społeczeństwa, która wynika z niewiedzy i błędnych przekonań co do nadmiernej masy ciała.

Pamiętajmy, że pierwszy krok to przede wszystkim zgłoszenie się do lekarza, który dzięki swoim kwalifikacjom, odpowiednio przeprowadzi pacjenta przez proces kompleksowego leczenia choroby otyłościowej.

Więcej informacji, które pomogą zrozumieć chorobę otyłościową na stronie www.ootylosci.pl

[NR PL25PA00020]

Zdjęcia w materiale są zdjęciami ilustracyjnymi, nie przestawiają wizerunku pacjentów

^[1] Raport Otyłość. Skala zjawiska i konsekwencje, IZWOZ, 2024, s.12

^[2]Raport Otyłość. Skala zjawiska i konsekwencje, IZWOZ, 2024, s.13

[3] ^{Zalecenia kliniczne dotyczące postępowania u chorych na otyłość 2022, Stanowisko Polskiego Towarzystwa Leczenia Otyłości}

^{[4]Zalecenia kliniczne dotyczące postępowania u chorych na otyłość 2024. Stanowisko PTLO, s.7}

^{[5] Otyłość i jej powikłania. Praktyczne zalecenia diagnostyczne i terapeutyczne (Tom 1), prof. L. Ostrowska, prof. P.Bogdański, prof. A.Mamcarz, s. 167}

[6] Zalecenia kliniczne dotyczące postępowania u chorych na otyłość 2024. Stanowisko PTLO, s. 44

[7] Zalecenia kliniczne dotyczące postępowania u chorych na otyłość 2024. Stanowisko PTLO s. 51

[8] Wytyczne ESC 2024 dotyczące postępowania w podwyższonym ciśnieniu tętniczym i nadciśnieniu tętniczym s. 142

[9] Zalecenia kliniczne dotyczące postępowania u osób z cukrzycą 2024 Stanowisko Polskiego Towarzystwa Diabetologicznego s. 26