Ujawni, jak funkcjonują nerki, ale nie tylko one. Co należy wiedzieć o badania moczu?

Badanie ogólne moczu, często łączone z badaniem osadu moczu po odwirowaniu, polega na ocenie fizycznych, chemicznych i biochemicznych parametrów produktu układu wydalniczego - moczu. Ponieważ mocz jest w istocie przesączem z krwi przepływającej przez nerki, podlegającym wydaleniu przez układ wydalniczy, może on dostarczyć wielu informacji na temat stanu zdrowia pacjenta poddanego badaniu. 

Badanie ogólne moczu wykonuje się metodą pasków, działających na tej samej zasadzie co paski do mierzenia pH, oraz na analizatorach automatycznych. Badanie odwirowanego osadu moczu wykonuje się pod mikroskopem, coraz częściej jednak pojawiają się przeznaczone do takiej analizy sprzęty automatyczne. 

Na podstawowe parametry badania ogólnego moczu z osadem składają się:

• barwa,
• przejrzystość,
• woń,
• ciężar właściwy,
• pH,
• białko,
• glukoza,
• urobilinogen,
• azotyny,
• ciała ketonowe,
• erytrocyty,
• leukocyty,
• bakterie,
• kryształy i wałeczki,
• pasma śluzu,
• inne, niewymienione elementy (np. grzyby, plemniki i inne).

Barwa, woń i przejrzystość

Prawidłowy mocz ma kolor słomkowy, normalną woń i jest przejrzysty. Odchylenia w zakresie tych parametrów mogą sugerować różne stany chorobowe. Ostra woń i zmętnienie niemal zawsze świadczą o obecności dodatkowych elementów, które nie powinny znaleźć się w fizjologicznym moczu (metabolity różnych substancji chemicznych, nabłonki, bakterie, śluz, leukocyty, erytrocyty, moczany, fosforany, plemniki i inne).

Co do koloru moczu. Co oznaczają zmiany? Mocz:

• ciemnożółty/ pomarańczowy - odwodnienie/ za mała ilość spożywanych płynów;
• bladożółty/ przezroczysty - przewodnienie lub moczówka prosta;
• czerwony - obecność krwi lub erytrocytów w dużej ilości, hemoglobinuria, czasem kolor po spożyciu buraków;
• ciemnobrązowy - mocz mocno zagęszczony, występuje w wysokiej gorączce;
• ciemnobrązowy i pieniący - żółtaczka;
• mleczny, mętny i o brzydkiej woni - ropomocz, w ropnych i bakteryjnych ZUM;
• różowy - świeże krwawienie z dróg moczowych;
• pieniący się - obecność białka w moczu;
• zielony/ żółto-zielony - szczególnie charakterystyczny dla obecności metabolitów witamin z grupy B, zwłaszcza B2;
• niebieski/ ciemnozielony - obecność metabolitów leków lub innych substancji chemicznych.

pH moczu i ciężar właściwy

Prawidłowe pH moczu u zdrowego człowieka mieści się w granicach 4,5-8. Kwaśniejszy odczyn związany jest z dietą wysokobiałkową lub - niefizjologicznie - z chorobami nerek, chorobami metabolicznymi, przyjmowaniem leków. Wysokie pH, świadczące o zasadowości moczu, najczęściej wynika z obecności bakterii w układzie moczowym. Może być również związane z uporczywymi wymiotami i biegunkami przebiegającymi z odwodnieniem.

Ciężar właściwy moczu to nic innego jak masa jednego mililitra moczu. Prawidłowy powinien mieścić się w przedziale od 1,020 do 1,035 g/ml. Zmniejszenie ciężaru właściwego sugeruje za dużą ilość spożytych płynów w ciągu kilku godzin poprzedzających badanie bądź chorobę nerek związaną z utratą zdolności nerek do zagęszczania moczu (niezagęszczony mocz waży mniej na 1 ml, stąd spadający ciężar właściwy).

Białko, glukoza, ciała ketonowe, urobilinogen

Tutaj zatrzymamy się na chwilę, ponieważ dochodzimy do elementów badania moczu, które będą sygnalizować coś więcej niż problemy z samym układem wydalniczym. Jak wspomniałam we wstępie, dzięki omawianemu badaniu możemy dowiedzieć się czegoś więcej niż tylko tego, czy nasze nerki są zdrowe. Przyjrzyjmy się zatem kolejno: białku, glukozie, ciałom ketonowym i urobilinogenowi, obecnym w moczu.

Białko docelowo nie znajduje się w fizjologicznym moczu. Jego obecność zawsze świadczy o nieprawidłowościach, do których należą: kłębuszkowe zapalenie nerek, nefropatie różnego pochodzenia, nadciśnienie tętnicze, niewydolność serca, zakrzepica żylna, nowotwory krwi, zwłaszcza gammapatie, wysoka gorączka (różnego pochodzenia), zbyt intensywny wysiłek i przeforsowanie, cukrzyca, zapalenie gruczołu krokowego czy też klasyczne ZUM.

Glukoza (czyli cukier) nie występuje w fizjologicznym moczu. Jej obecność pozwala podejrzewać przede wszystkim cukrzycę (w związku z przekroczeniem progu nerkowego glukozy we krwi, zaczyna się ona pojawiać w przesączu krwi - moczu). Obecność glukozy w moczu nazywa się glukozurią. Cukier w moczu pojawia się także przy uszkodzeniu kłębuszków nerkowych różnego pochodzenia.

Ciała ketonowe, podobnie jak białko i glukoza, nie występują w moczu osoby zdrowej. Ich obecność zwykle świadczy o zaawansowanej cukrzycy lub głodzeniu. Może być świadectwem długotrwałych wymiotów i biegunek, a także niedożywienia.

Urobilinogen także nie pojawia się w moczu osoby zdrowej. Jego obecność zwiastuje uszkodzenie wątroby, żółtaczkę bądź niedrożność dróg żółciowych.

Elementy upostaciowione w moczu, takie jak erytrocyty i leukocyty, a także kryształy, pasma śluzu i wałeczki, mogą się pojawiać w różnej konfiguracji: niektóre fizjologicznie, niektóre tylko jako patologia.

Erytrocyty (badane w osadzie moczu) mogą występować w zakresie 1-3 komórek wpw (w polu widzenia), natomiast w testach paskowych, używanych do badania moczu, nie powinny występować w ogóle. Normalna jest obecność erytrocytów w niewielkiej liczbie, natomiast podwyższenie ich udziału w moczu wiąże się zawsze z patologią. Kiedy pojawiają się jako komórki, a w moczu niewidoczna jest zmiana koloru lub świeża krew, mówimy o erytrocyturii (krwinkomoczu). Kiedy w moczu występuje wyraźnie widoczna krew lub mocz zmienia kolor na różowy lub czerwony z powodu krwi, mówimy o krwiomoczu. Zwykle takie zjawiska świadczą o poważnym uszkodzeniu nerek, nowotworach, szczególnie w obrębie układu moczowego lub bardzo zaawansowanym, wstępującym ZUM. Obecność erytrocytów powyżej zakresu normy lub krwi w moczu jest sygnałem do niezwłocznej i obowiązkowej interwencji lekarza. Należy traktować to zjawisko poważniej niż inne przekroczone parametry w badaniu moczu.

Leukocyty występują fizjologicznie w osadzie moczu w zakresie 0-5 wpw, w moczu badanym testem paskowym nie występują. Ich obecność zazwyczaj świadczy o ZUM, począwszy od zapalenia pęcherza, przez odmiedniczkowe zapalenie nerek, aż po śródmiąższowe zapalenie nerek i inne schorzenia układu wydalniczego, może być także wynikiem zapalenia gruczołu krokowego u mężczyzn. Leukocyty w ponadnormatywnej ilości świadczą o zakażeniu drobnoustrojami, do których mogą należeć zarówno wirusy, bakterie oraz grzyby. Duża liczba leukocytów w moczu powoduje, że przybiera on białawy odcień i mętnieje, ponadto ma przykry zapach, co nazywamy ropomoczem. Zawsze jest on dowodem na poważne schorzenia układu wydalniczego. W przypadku leukocyturii o dowolnym nasileniu zawsze należy skontaktować się z lekarzem celem ustalenia przyczyny i leczenia.

Kryształy występują w moczu fizjologicznie. Są one formą wykrystalizowanych związków chemicznych, np. fosforanów czy szczawianów. W dużej ilości mogą świadczyć o kamicy moczowej.

Wałeczki to nic innego jak zrolowane komórki pochodzące z dalszych części układu moczowego. Zwykle ich obecność świadczy o uszkodzeniu tych partii układu wydalniczego, które położone są dalej od pęcherza (nerki, moczowody). Mogą się tworzyć z różnych komórek - nabłonków, erytrocytów, leukocytów i innych. Ich pojawienie się w osadzie moczu jest równoznaczne z koniecznością ustalenia przyczyn i wdrożenia leczenia.

Najprościej rzecz ujmując, bakterie i azotyny powinny iść w parze. Ich obecność w moczu wynika z ZUM (o dowolnej lokalizacji). Azotyny są produktem metabolizmu bakterii zasiedlających i zakażających układ moczowy. Nawet w przypadku bezobjawowej bakteriurii (obecność bakterii w moczu bez charakterystycznych objawów dyzurycznych - objawów ZUM) należy skonsultować się z lekarzem i wdrożyć antybiotykoterapię ze względu na możliwe powikłania i komplikacje nieleczonego zakażenia. W większości przypadków za bakteryjny ZUM odpowiada pałeczka Gram-ujemna, Escherichia coli. Obecność bakterii, ich ilość i strategie wyleczenia można uzyskać w wyniku wykonania badania posiewu moczu, które jest osobną procedurą diagnostyczną przeprowadzaną w pracowniach mikrobiologicznych.

Do badania pobieramy pierwszą poranną próbkę moczu, po nocnym spoczynku, przynajmniej 4 godziny po ostatnim oddaniu moczu w nocy. Przed pobraniem przemywamy okolice ujścia cewki moczowej ciepłą wodą z mydłem i osuszamy ręcznikiem papierowym (jednorazowym). Pierwszą porcję moczu oddajemy do toalety, kolejną do kubeczka na badanie (środkowy strumień moczu), ostatnią znowu do toalety. 

Do badania konieczne jest zakupienie specjalnego pojemnika. Kosztuje on w aptece kilkadziesiąt groszy. Jeśli planujemy wykonanie także posiewu moczu, możemy przynieść materiał w kubeczku jałowym. Wtedy skorzystają z niego zarówno mikrobiolodzy, jak i pracownia analityki ogólnej wykonująca ogólne badanie moczu. Nie oddajemy do laboratorium słoików, butelek po napojach, pojemniczków i innych. W przypadku małych dzieci można posłużyć się specjalnym woreczkiem przyklejanym do skóry wokół ujścia cewki moczowej. Następnie woreczek ten zanosi się do badania.

Mocz dostarczamy do laboratorium najszybciej jak to możliwe, a do czasu dostarczenia przechowujemy w lodówce.

Do badania dostarczamy niewielką ilość moczu, wystarczy 1/3 aptecznego kubeczka.

Badanie ogólne moczu z osadem nie jest drogie, można je wykonać za kilkanaście złotych prywatnie, jak również na zlecenie lekarza z NFZ.

Źródła:

Solnica B. (red.), Diagnostyka laboratoryjna, PZWL, Warszawa 2023

Dembińska - Kieć A., Naskalski J. W. (red.), Diagnostyka laboratoryjna z elementami biochemii klinicznej, Urban & Partner, Wrocław 2002.

Zalecenia Polskiego Towarzystwa Diagnostyki Laboratoryjnej dotyczące badania upostaciowanych elementów moczuw medycznym laboratorium diagnostycznym, Diagn Lab. 2019; 55(3).

https://www.mp.pl/pacjent/badania_zabiegi/51970,ogolne-badanie-moczu.

CZYTAJ TAKŻE:

Ważny wskaźnik w badaniu ogólnym moczu. Wszelkie odchylenia sygnałem alarmowym

Scyntygrafia oceni stan nerek, wykryje groźne nowotwory. Poznaj wskazania i przebieg badania

Nawracający ZUM może skomplikować życie. Poznaj sposoby na to, jak się go pozbyć