Co daje nam przyjemność i dlaczego musimy to kontrolować? Oto jak działa układ nagrody

W naszych mózgach znajduje się bardzo dużo różnych struktur. Najważniejsze jednak, z punktu widzenia naszej podstawowej biologii, wydają się tzw. układy funkcjonalne, będące siecią połączonych ze sobą i aktywnie współpracujących struktur mózgu. Jako ludzie posiadamy trzy duże układy funkcjonalne:

• kognitywny,
• pobudzenia,
• nagrody.

Każdy z nich steruje zachowaniem człowieka na różnych polach, umożliwiając przeżycie jednostki i przedłużenie gatunku.

Układ nagrody jest naszym przewodnikiem w poszukiwaniu pożywienia, wody, partnera do rozrodu, przyjemności, zaspokojenia pragnień i poczucia szczęścia. Jego potencjalnie skomplikowana anatomia da się wyjaśnić w sposób prosty i rzeczowy:

• jako część mózgowego układu limbicznego, główny szlak układu nagrody (szlak mezolimbiczny) zaczyna się brzusznym polem nakrywki, w którym znajdują się ciała komórkowe neuronów dopaminergicznych (wytwarzających i wydzielających dopaminę);
• neurony dopaminergiczne wysyłają aksony (wypustki ciała komórki) do jądra półleżącego przodomózgowia, ciała migdałowatego i bocznej części podwzgórza;
• ciało migdałowate reguluje i hamuje uczucie przyjemność, a jądro boczne podwzgórza umożliwia powstanie poczucia zadowolenia lub nawet ekstazy.

Cały układ nagrody opiera się na wytwarzaniu i wydzielaniu dopaminy, "magicznego" neuroprzekaźnika. "Magicznego", ponieważ postuluje się, że jest to neuroprzekaźnik, którego wytwarzanie skorelowane jest z subiektywnym poczuciem przyjemności i nagrody, powstającymi w wyniku zaspokojenia potrzeb. Każdemu działaniu, które związane jest z zaspokojeniem podstawowych potrzeb, towarzyszy wytwarzanie i uwolnienie dopaminy. 

Już w 1954 roku wiedzieliśmy, że pobudzenie pewnych struktur mózgowia u szczurów uznawane jest przez nie za nagrodę, pomimo że istnienie dopaminy odkryto dopiero trzy lata później. Obszar jądra półleżącego, do którego dopamina wydzielana jest w wyniku wszystkich przyjemnych doświadczeń, zyskał miano "mózgowego ośrodka przyjemności".

Angażowanie się w czynności, pobudzające wydzielanie dopaminy, inicjuje w układzie kognitywnym procesy uczenia się: mózg stara się zapamiętać i nauczyć schematu działań, w wyniku którego doszło do wystąpienia poczucia przyjemności, aby móc zainicjować ten sam schemat w przyszłości. Z tego właśnie powodu wzmacniane są wzorce zachowań, prowadzące do wydzielenia dopaminy, a co za tym idzie, uzyskania nagrody. Niestety, również z tego powodu, dopamina może stać się dla nas niebezpieczna.

Mózg szybko uczy się, że zaspokajanie podstawowych, biologicznych pragnień to niejedyna droga do pobudzenia układu nagrody. System nagrody unika zniekształceniu pod wpływem uzależnień, czyli stosowania substancji szkodliwych lub stosowania niektórych w nadmiarze. Na przykład substancji odurzających, które szybko przyjmują kontrolę nad mechanizmami nagradzania. W 2001 roku zespół naukowców udowodnił, że już pojedyncza dawka kokainy pobudza plastyczność w neuronach dopaminergicznych, tzn. pobudza wydzielanie dopaminy i jednocześnie uruchamia szlak uczenia się i wzmacniania zachowań, które prowadzą do zdobywania kokainy. Substancja ta powoduje przedłużenie czasu, który dopamina "spędza" w szczelinach synaptycznych między komórkami nerwowymi. Amfetamina stymuluje uwalnianie dopaminy w większej ilości, podobnie jak nikotyna, zawarta w papierosach.

Te same efekty, choć na nieco mniejszą skalę, powodują, m. in.:

• gry komputerowe,
• zakupy,
• jedzenie,
• hazard,
• smartfony.

Przedłużona ekspozycja na wysokie poziomy dopaminy wywołuje efekt przyzwyczajenia, czyli tzw. tolerancję dawki. Oznacza to, że za kolejnym razem będziemy potrzebować więcej danego bodźca, czymkolwiek by nie był, aby osiągnąć ten sam efekt. Czym większa tolerancja dawki, tym większy głód po odstawieniu, co skutkuje kompulsywnymi zachowaniami. W ten sposób powstają uzależnienia.

Jest tylko jedna, skuteczna metoda przywracająca układ nagrody do porządku: detoks. Dotyczy to wszystkiego, bez względu na to, czy jest to papieros, czy smartfon. Decyzja o odstawieniu naszego największego pobudzacza dopaminy zależy tylko od nas samych.

Dopamina pełni bardzo istotną funkcję tzw. szlaku nigrostriatalnym mózgu. Szlak nigrostriatalny jest, obok szlaku mezolimbicznego, drugim z czterech, najważniejszych szlaków dopaminergicznych mózgu (wydzielających i polegających na dopaminie).

Ten szlak mózgowia bierze udział w generowaniu ruchów, które mają nam pomóc osiągnąć zaspokojenie dopaminowe, tzn. jego główna funkcja to generowanie zachowań i ruchów, umożliwiających nam przeżycie i przetrwanie, jak na przykład, gdy jesteśmy głodni, odczuwamy konieczność wstania z krzesła i wykonania dla siebie posiłku. Jego degeneracja związana jest z powstawaniem choroby Parkinsona, która wywołuje charakterystyczny wzorzec objawów motorycznych: regularne, drobne drżenia, przekształcające się w poważne drżenie całego ciała, w miarę progresji choroby.

W leczeniu choroby Parkinsona sprawdza się podawanie lewodopy, substancji, z której mózg wytwarza dopaminę, która nie mogła dotrzeć przez uszkodzony szlak do odpowiednich miejsc.

W innych szlakach dopaminergicznych mózgowia dopamina odpowiada za afekt i emocje, bierze udział w uczeniu się i związana jest z wydzielaniem hormonów, m.in. prolaktyny.

Źródła:

• Costandi M., Mózg. 50 idei, które powinieneś znać. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 2022;
• https://zpe.gov.pl/a/przeczytaj/DQjrQogKx [dostęp z dn. 23.09.2024];
• https://neuroexpert.org/encyklopedia/uklad-nagrody-i-kary/ [dostęp z dn. 23.09.2024].

CZYTAJ TAKŻE:

Po tym rozpoznasz zakupoholika. Uzależnieni skrzętnie to ukrywają

Komu zagrażają zachowania kompulsywne? Te osoby są najbardziej podatne

Choroba afektywna dwubiegunowa - dolegliwość zdolnych i wybitnych