Niedobór i nadmiar potasu są mocno odczuwalne. Sygnały wysyła nie tylko serce

Potas to pierwiastek z grupy metali alkalicznych. Jest jednym z najbardziej miękkich metali - w praktyce bryłkę potasu można kroić nożem jak masło. Stanowi on jeden z najistotniejszych mikroelementów naszego ustroju - zarówno jego niedobór, jak i nadmiar są mocno odczuwalne i bardzo groźne z punktu widzenia zdrowia i życia.

Potas pełni szereg funkcji w organizmie, przede wszystkim:

• utrzymuje turgor i odpowiednią ilość płynu wewnątrzkomórkowego tworzącego środowisko każdej komórki,
• odpowiada za przewodzenie impulsów w układzie nerwowym,
• odpowiada za kontaktowanie się układu nerwowego z mięśniami i kontrolę ruchu, 
• stanowi aktywator/kofaktor wielu enzymów,
• odpowiada za utrzymanie ciśnienia krwi,
• zwiększa uwodnienie koloidów,
• utrzymuje balans elektrolitów, 
• jest głównym kationem przestrzeni wewnątrzkomórkowej,
• umożliwia filtrację krwi i wydalanie moczu przez nerki.

Potas w płynie wewnątrzkomórkowym utrzymuje się w stężeniu ok. 140 mmol/l, z kolei w osoczu (czyli w badanych próbkach krwi) jego stężenie (tzw. kaliemia) powinno utrzymywać się w granicach 3,8-5,5 mmol/l. Potas pozakomórkowy stanowi jedynie 1-2 proc. całkowitej jego ilości w całym organizmie. Przyjmuje się, że w razie braku zaburzeń w równowadze kwasowo-zasadowej zmiany stężenia potasu w osoczu odpowiadają jego zmianom stężenia w organizmie.

Kluczową rolę w gospodarce potasowej odgrywają nerki, przez które wydalane jest 90 proc. potasu. Pomimo nerkowej kontroli wydalania tego pierwiastka z organizmu nawet w stanie skrajnego niedoboru potasu (hipokalioza) utrzymuje się jego stałe wydalanie z moczem.

Stan, w którym stężenie potasu w osoczu spada poniżej 3,8 mmol/l, nazywamy hipokaliemią. Dochodzi do niej zwykle z powodu:

• niedostatecznej podaży potasu z pożywieniem,
• nadmiernej utraty potasu w wyniku wymiotów, biegunek i przetok przewodu pokarmowego,
• nadmiernej utraty z moczem (kwasica cewkowa, diuretyki, zapalenia nerek, nadmiar niektórych hormonów, np. glukokortykoidów lub aldosteronu),
• transmineralizacji - stanu, w którym potas pozakomórkowy przemieszcza się do komórek, pod wpływem insuliny, hormonów tarczycy lub wystąpienia zasadowicy.

Z kolei skutki hipokaliemii obejmują:

• zmiany potencjałów błon komórek nerwowych i mięśniowych, co wywołuje drgawki, zaburzenia rytmu serca (w całości zbudowanego z tkanki mięśniowej i nerwów) i zaburzenia przewodnictwa nerwowego (każde z nich może skutkować śmiercią), 
• upośledzenie funkcjonowania mięśniówki przewodu pokarmowego i mięśni gładkich, związane z tym samym mechanizmem,
• upośledzenie zagęszczania moczu w nerkach,
• wejście ustroju w stan zasadowicy metabolicznej w wyniku zaburzeń równowagi kwasowo-zasadowej.

Ponieważ hipokaliemia zagraża życiu, wymaga natychmiastowej interwencji lekarskiej i uzupełnienia niedoborów potasu oraz eliminacji jego przyczyny.

Pojęciem hiperkaliemii określamy stan, gdy stężenie potasu w osoczu przekracza 5,5 mmol/l. Jest to spowodowane jednym z trzech mechanizmów:

• nadmierną podażą potasu (leki, suplementy, żywność, infuzje),
• zmniejszonym wydalaniem (ostre lub przewlekłe choroby nerek, niektóre leki, choroba Addisona),
• nadmiarowym uwalnianiem potasu z komórek (zwłaszcza w wyniku nagłego rozpadu mięśni - rabdomiolizy, rozpadu komórek nowotworowych i kwasicy).

Podobnie jak w przypadku hipokaliemi stan hiperkaliemii zagraża życiu, głównie przez rozregulowanie czynności serca i przewodnictwa nerwowego. W związku z tym hiperkaliemia również wymaga celowanej interwencji lekarskiej w trybie natychmiastowym.

W ludzkim organizmie wyróżnia się dwie główne przestrzenie płynowe: wewnątrz- i pozakomórkową. W obrębie tej drugiej wyznaczone są:

• przestrzeń śródnaczyniowa - woda osocza,
• przestrzeń pozanaczyniowa - woda w płynie tkankowym,
• przestrzeń transcelularna - woda w płynie mózgowo-rdzeniowym, drogach oddechowych, przewodzie pokarmowym itd.

Cała woda zawarta w organizmie rozmieszczona jest wewnątrz tych przestrzeni. Stałość środowiska wewnętrznego - homeostaza - zależna jest od utrzymania stałej objętości i składu płynów ustrojowych, rozmieszczonych we wspomnianych kompartmentach, a dokładnie od:

• izoosmolalności - stałej osmolalności płynów,
• izohydrii - stałego stężenia jonu wodorowego,
• izojonii - stałego składu jonowego płynów.

Gdy zmienia się stężenie jonów w którymkolwiek z przedziałów płynowych, nierozerwalnie łączy się to z destabilizacją w innych. Dochodzi do zaburzenia elektroobojętności płynów ustrojowych, ponieważ aniony i kationy podróżują między przedziałami płynowymi bez kontroli. Ma to zwykle bardzo poważne powikłania, które mogą zagrażać życiu, ponieważ wytrącają organizm ze stanu homeostazy. Wtedy, w ramach diagnostyki zaburzeń gospodarki wodno-elektrolitowej, muszą zostać przeprowadzone badania elektrolitów, takich jak fosforany, sód, chlor, wodorowęglany czy właśnie potas.

Badania te mają odpowiedzieć na pytania, jaki jest mechanizm i przyczyna zaburzeń homeostazy w płynach ustrojowych, tym samym prowadząc do wyleczenia i zabezpieczenia życia i zdrowia pacjenta.

W każdym zasadnym podejrzeniu destabilizacji homeostazy - zarówno w obecności charakterystycznych objawów (zaburzenia pracy serca, zaburzenia przewodnictwa mięśniowego), jak i konkretnych okoliczności (np. wymioty, uszkodzenie nerek, rozległe poparzenia, biegunki), wykonuje się badanie elektrolitów, w skład którego wchodzi oznaczenie stężenia potasu. Oznaczenia takiego dokonuje się z krwi żylnej, najczęściej ze zgięcia łokciowego, u pacjentów będących uprzednio na czczo.

Zakres wartości referencyjnych dla prawidłowego stężenia potasu wynosi 3,8-5,5 mmol/l.

Często w przypadku oznaczenia stężenia potasu i innych jonów wykonuje się również badania osmolalności surowicy, białka całkowitego w surowicy, wydalania jonów z moczem czy hormonalne, jak aldosteron czy renina.

Źródła:

Solnica B. (red.), Diagnostyka laboratoryjna, PZWL, Warszawa 2023.

Dembińska - Kieć A., Naskalski J. W. (red.), Diagnostyka laboratoryjna z elementami biochemii klinicznej, Urban & Partner, Wrocław 2002.

Praca zbiorowa, Interna Szczeklika 2023, Medycyna Praktyczna, Kraków 2023.

CZYTAJ TAKŻE: 

To ich najczęściej jest za mało w organizmie. Witaminy, których zawartość we krwi warto oznaczyć

Zalecana z magnezem, na skurcze i lepszy sen. Czy można codziennie brać witaminę B6?

Objawy niedoboru zwalają na wiek. Wśród nich bóle mięśni i problemy z pamięcią