Tak działa "kortyzolowy mózg". Przewlekły stres wpływa na funkcje poznawcze

Kortyzol, zwany także hormonem stresu, to związek steroidowy produkowany w nadnerczach, który działa jak wewnętrzny system alarmowy organizmu: niemniej jego wydzielanie pobudza nie tylko stres psychiczny, ale i fizyczny, np. intensywny wysiłek czy głodzenie. Ponieważ jego głównym zadaniem jest mobilizacja organizmu do działania, poziom kortyzolu nie jest stały, rano osiąga maksimum, by stopniowo spadać i w nocy osiągnąć najniższy poziom. Ten rytm dobowy warunkuje także normy laboratoryjne: poranne stężenie kortyzolu mieści się w zakresie 7-25 µg/dl, podczas gdy wieczorem powinno wynosić 2-9 µg/dl.

Kortyzol należy do grupy hormonów odpowiedzialnych za "walkę i ucieczkę", w związku z czym jego funkcja jest dość szeroka i obejmuje wiele układów organizmu. Przyspiesza pracę serca i podnosi ciśnienie, mobilizując ciało do działania. Działa przeciwzapalnie, zwiększa wydzielanie kwasu żołądkowego, a także pobudza rozpad białek i uwalnianie kwasów tłuszczowych, zapewniając energię w kryzysowych sytuacjach. Jednak jego rola nie kończy się na fizjologii stresu, kortyzol wpływa również na umysł. Kształtuje pamięć, koncentrację i zdolność podejmowania decyzji, czyniąc go jednym z istotniejszych regulatorów funkcji poznawczych.

Pamięć deklaratywna, inaczej pamięć świadoma, odpowiada za zapamiętywanie faktów i wydarzeń. Wpływ kortyzolu na ten rodzaj pamięci w dużej mierze, zależy od czasu ekspozycji na jego działanie. Hormon w krótkim okresie może  poprawiać zapamiętywanie i przypominanie informacji, szczególnie w sytuacjach wymagających szybkiej reakcji. Jednak przewlekle podwyższony poziom kortyzolu osłabia funkcje hipokampa, struktury mózgowej kluczowej dla konsolidacji pamięci długotrwałej. Co więcej, nadmiar tego hormonu może zakłócać procesy związane z pamięcią przestrzenną i orientacją w terenie.

Pamięć robocza, dzięki której chwilowo zapisujesz i przetwarzasz informacje, pozwala ci wykonywać w głowie obliczenia, zapamiętywać numery telefonów czy rozwiązywać bieżący problem. I dla niej kortyzol nie pozostaje bez znaczenia: oddziałuje na korę przedczołową, czyli obszar mózgu odpowiedzialny za kontrolę poznawczą. 

Badania pokazują, że nagły wzrost poziomu kortyzolu, wywołany np. stresem lub podaniem syntetycznego hormonu, może osłabiać pamięć roboczą, dając objawy podobne do tzw. mgły mózgowej. Co ciekawe, pamięć deklaratywna, pozostaje w takich sytuacjach nienaruszona. To sugeruje, że pamięć robocza jest szczególnie wrażliwa na wahania kortyzolu, a jego nadmiar może sprawiać, że umysł działa mniej precyzyjnie i szybciej się męczy. 

Bycie postawionym w sytuacji zagrożenia wymaga skoncentrowania uwagi i wzmożenia czujności - i to wszystko zapewnia kortyzol. Tylko nie na dłuższą metę:  badania wykazują, że nadmiar kortyzolu może osłabiać zdolność do przełączania się między zadaniami, co jest istotne w pracy wymagającej elastycznego myślenia. Doskonale wiedzą o tym osoby z zaburzeniami koncentracji i deficytem uwagi, czyli ADHD. Im więcej przewlekłego stresu, tym bardziej nasilone objawy, trudność w dokończeniu jednej rzeczy, przerywanie czynności i wypowiedzi sobie samemu i innym, gonitwa myśli, gubienie wątków, częste zmienianie tematu czy zapominanie co się miało zrobić. 

Kortyzol czasami ułatwia, a czasami utrudnia docieranie do wspomnień. Choć hormon ten wspomaga proces utrwalania zapisanych informacji, jego działanie na ich wydobywanie jest zupełnie odwrotne. Gdy poziom kortyzolu wzrasta, szczególnie w sytuacjach stresowych, zdolność do przypominania sobie wcześniej zapamiętanych faktów maleje. To dlatego podczas egzaminów lub ważnych prezentacji niektóre informacje zdają się ulatywać z pamięci. 

Co więcej, zarówno nadmiar, jak i niedobór kortyzolu może negatywnie wpływać na zdolność przywoływania wspomnień, co wpisuje się w tzw. hipotezę równowagi receptorów kortyzolu. Optymalne funkcjonowanie pamięci wymaga precyzyjnej równowagi między receptorami mineralokortykoidowymi i glikokortykoidowymi, dlatego gdy ta zostaje zaburzona, wspomnienia stają się mniej dostępne.

Wyniki badań nad stężeniem kortyzolu w procesie starzenia są niejednoznaczne, niektóre sugerują, że następuje jego wzrost, inne, że spadek, a część wskazuje na to, że utrzymuje się na stałym poziomie u zdrowych seniorów. Co więcej, rytm dobowy kortyzolu u osób starszych często ulega przesunięciu: jego wzrost następuje wcześniej niż u młodszych osób, a amplituda wahań jest mniejsza. Ze względu na istniejące dowody, mówiące o tym, że podwyższony poziom kortyzolu przekłada się na pogorszenie funkcji poznawczych, można wysnuć wniosek dotyczący tego, że wysoki poziom tego hormonu nie jest po prostu częścią "normalnego" starzenia, lecz może być traktowany jako wskaźnik niekorzystnych zmian w mózgu.

Źródła:

Law R, Clow A. Stress, the cortisol awakening response and cognitive function. Int Rev Neurobiol. 2020 de Souza-Talarico JN, Marin MF, Sindi S, Lupien SJ. Effects of stress hormones on the brain and cognition: Evidence from normal to pathological aging. Dement Neuropsychol. 2011 Jan-Mar

CZYTAJ TAKŻE:

Naukowcy: Jedz 30 g dziennie, a zmniejszysz ryzyko demencji. Takie zadziałają najlepiej

Najpopularniejsza dieta wśród Polaków. Błyskawicznie spala tłuszcz, ale trzeba z nią uważać

Najlepszy trening dla sprawnego mózgu i mocnych nerwów. Wystarczy kilka minut